tabiatda mavjud bo’lgan keng va xilma xil turdagi manbaalardan xitin va xitozan olish uchun xorijda xitin olishda kalmarning skelet va plastinkalaridan karakatitsa, krevetka, qisqichbaqadan tuban hamda yuksak zamburug'larning biomassasidan, O'zbekistonda esa asalarilar, chigirtkalar va tut ipak qurti g’umbagidan ajratib olish mumkin. Mahalliy tabiiy xom ashyo  Apis mellifera jonsiz asalarilaridan kriogen usulda nanoxitozan, N-karboksimetil ajratib olish hamda tibbiyot, oziq-ovqat, to’qimachilik sanoatida qo’llash rejalashtirilgan.

Loyihaning Asosiy Maqsadi:

Loyihaning maqsadi Apis mellifera asalari va boshqa mahalliy xomashyolardan kriogen usul yordamida xitin va xitozan olish, ularni keyinchalik qayta ishlash orqali yuqori texnologik xususiyatlarga ega nanotolalar yaratishdir. Ushbu nanotolalar tibbiyot, oziq-ovqat va to‘qimachilik sanoatida keng ko‘lamda qo‘llanilishi mumkin.

Loyihaning Asosiy Komponentlari:

1. Xitin va xitozan olish texnologiyasi:

   • Xitin: Xitin - bu ko‘pgina hasharotlar va qisqichbaqasimonlar skeletida mavjud bo‘lgan biopolimer. O‘zbekistonda xitin olish uchun asalarilar (Apis mellifera), chigirtkalar, va tut ipak qurti kabi mahalliy manbalardan foydalanish rejalashtirilgan.
   • Xitozan: Xitinning qayta ishlanishi natijasida xitozan olinadi. Xitozan gidroliz jarayonida olingan tabiiy biopolimer bo‘lib, uning biologik faol moddalar va boshqa yuqori texnologiyali mahsulotlar yaratishda qo‘llanilish imkoniyatlari juda keng.

2. Kriogen usulda xitozan olish:

   • Kriogen usul – bu materiallarni juda past haroratda qayta ishlash texnologiyasi bo‘lib, u xitozan olish jarayonida mahsulotning sifatini sezilarli darajada yaxshilash imkonini beradi. Bu jarayon xomashyodan xitozanni yuqori tozalikka ega holda ajratib olishni ta’minlaydi va uning fizikaviy-kimyoviy xususiyatlarini yaxshilaydi.

3. Nanoxitozan va uning hosilalari:

   • Xitozan qayta ishlanib, nanoxitozan shaklida olinadi. Nanoxitozan biomaterial hisoblanib, uni kichik o‘lchamli, yuqori faol moddalar yaratishda ishlatish mumkin. Bu materialning yuqori darajadagi biologik mosligi va faoliyati uni tibbiyot, kosmetika, oziq-ovqat va boshqa sanoatlarda ishlatish uchun ideal qiladi.

4. N-karboksimetil xitozan:

   • Loyihaning yana bir muhim qismi N-karboksimetil xitozanni yaratishdir. Bu xitozanning hosilasi bo‘lib, suvda eriydi va u yuqori biofaollikka ega bo‘lganligi sababli tibbiyotda, farmatsevtika va kosmetika sohalarida keng qo‘llaniladi.

Texnologik Jarayonlar:

1. Xomashyo tayyorlash:

   • Asalari tanalari va boshqa xomashyolar yig‘ilib, ulardan xitin ajratib olinadi. Bu jarayonda mahalliy manbalar - asalarilar, chigirtkalar va tut ipak qurti g‘umbagi asosiy xomashyo hisoblanadi.

2. Kriogen texnologiya yordamida xitozan olish:

   • Kriogen usulda xitin past haroratlarda qayta ishlanadi, bu usul mahsulotning sifatini oshiradi. Xitozanni kriogen texnologiyada olish jarayoni uning molekulyar tuzilishini saqlab qoladi va nanomateriallar yaratishga imkon beradi.

3. Nanotolalar yaratish:

   • Olingan xitozan nanometr o‘lchamdagi tola materiallarga qayta ishlanadi. Bu nanotolalar yuqori fizikaviy va kimyoviy xususiyatlarga ega bo‘lib, ular turli sanoat sohalarida qo‘llaniladi.

Loyihaning Ahamiyati:

1. Mahalliy resurslardan foydalanish:

   • Loyihaning muhim jihatlaridan biri bu O‘zbekistonda keng tarqalgan xomashyolardan foydalanishdir. Asalarilar, chigirtkalar va tut ipak qurti kabi manbalar tabiiy boyliklar bo‘lib, ularni samarali o‘zlashtirish mahalliy sanoat rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

2. Barqaror rivojlanish:

   • Chiqindisiz texnologiya va tabiiy materiallardan foydalanish ekologik tozalikni ta’minlaydi va barqaror sanoat rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Xitozan va uning hosilalarining biologik parchalanish xususiyati ularni ekologik jihatdan xavfsiz qiladi.

3. Nanotexnologiyalarni rivojlantirish:

   • Ushbu loyiha nanotexnologiyalar sohasidagi innovatsiyalarni O‘zbekistonda rivojlantirishga xizmat qiladi. Nanoxitozan va nanotolalar yaratish jarayonlari ilmiy-texnologik taraqqiyotning muhim yo‘nalishlari hisoblanadi.

4. Tibbiyotda qo‘llanish:

   • Xitozan va uning hosilalari yuqori biofaollikka ega bo‘lib, tibbiyotda jarohatlar uchun materiallar, jarrohlik buyumlar, dori vositalarini yetkazuvchi vositalar sifatida keng qo‘llanishi mumkin.

5. Oziq-ovqat sanoatida qo‘llanish:

   • Xitozan oziq-ovqat mahsulotlarida konservant, qoplamali material va turli qo‘shimchalar sifatida ishlatiladi. Bu tabiiy qo‘shimchalar oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlaydi va mahsulotlarning saqlash muddatini oshiradi.

Loyihaning Afzalliklari:

1. Ekologik toza texnologiya: Chiqindisiz, tabiiy manbalardan olinadigan xitozan va nanomateriallar ekotizimga zarar yetkazmaydi va biologik parchalanish xususiyatiga ega.

2. Mahalliy iqtisodiyot uchun foydali: Mahalliy manbalardan xitin olish, xitozan ishlab chiqarish va nanotolalar yaratish O‘zbekiston iqtisodiyotiga yangi texnologik imkoniyatlar keltiradi.

3. Keng qo‘llanilish imkoniyati: Xitozan tibbiyotdan to to‘qimachilik va oziq-ovqat sanoatiga qadar keng spektrda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan ko‘p funksiyali materialdir.

Loyihaning Kelgusi Rivoji:

• Tibbiyotda qo‘llanilishi: Tibbiyot sohasida xitozanning antiseptik va yara bitiruvchi xususiyatlaridan foydalanish, biologik faol moddalar yaratish.
• Nanotexnologiyalarni chuqurlashtirish: Nanotolalar asosida yangi materiallar yaratish va ularni turli sanoat tarmoqlarida tatbiq etish.
• Oziq-ovqat va to‘qimachilik sanoatida kengaytirish: Oziq-ovqat mahsulotlarini saqlashda, o‘ramlar va qoplamalar yaratishda foydalanish, shuningdek, to‘qimachilikda yangi turdagi tolalar ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish.

Natijalar:

• Inson sog‘lig‘ini saqlashga qo‘shilgan hissasi: Loyihaning tibbiyotdagi mahsulotlari jarohatlarni davolashda, jarrohlik jarayonlarida va kosmetik vositalarda keng qo‘llaniladi.
• Sanoatning turli sohalarida innovatsiyalar: Xitozan asosida yaratilgan nanotolalar oziq-ovqat va to‘qimachilik sohalarida yangi texnologiyalarni rivojlantirishga xizmat qiladi.

Ushbu loyiha nanomateriallar sohasidagi yangi innovatsiyalarni mahalliy xomashyo asosida yaratishga qaratilgan bo‘lib, O‘zbekiston uchun ko‘plab yangi imkoniyatlarni ochib beradi.

TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI

Talabalar ko’chasi, 2-uy

• donayevs@tdtu.uz
• +998712070977